Τι γυρεύει ο διανοούμενος στο παζάρι των Media;

Ερευνα "Ελευθεροτυπίας" - απαντούν "Διανοούμενοι"


Η παρατήρηση του Viennezos για τα προβλήματα των δημοσιογράφων και των Μέσων με έκανε να ξεθάψω ένα παλιό κείμενο, να το περικόψω και να το θέσω υπό συζήτηση:

Για όλα τα στραβά φταίει ο Γουτεμβέργιος που ανακάλυψε τα ΜΜΕ.

Αν σας παραξενεύει το παραπάνω, σκεφθείτε πως το βιβλίο ήταν το πρώτο Μέσο Μαζικής Επικοινωνίας - και παραμένει, παρ’ όλο που οι κουλτουριάρηδες το ξεχνάνε πάντα όταν γράφουν για τα ΜΜΕ. (Ίσως γιατί δεν είναι και τόσο Μαζικό).

Τι γυρεύει η αλεπού στο παζάρι; Γιατί προσφεύγουν οι διανοούμενοι στα Μέσα; Η πιο απλή (και φτηνή) απάντηση είναι η ανάγκη προβολής. Ωστόσο σίγουρα υπάρχουν λόγοι πιο ουσιαστικοί.

Ας σκεφθούμε τι εννοούμε με την λέξη διανοούμενος: είναι ένας σκεπτόμενος άνθρωπος, που ενδιαφέρεται και συμμετέχει. Με αυτή την έννοια κάθε πνευματικός άνθρωπος, κάθε δημιουργός δεν είναι απαραίτητα διανοούμενος.

Πρότυπο πανάρχαιο του δημόσιου διανοούμενου: ο Σωκράτης. Κατέβαινε στην Αγορά (στο παζάρι, εκεί που πάει και η Αλεπού) και μιλούσε με πολλούς για πολλά. Γι αυτόν η παρουσία, ο διάλογος, η δράση, ήταν πράγματα εξίσου  σημαντικά όσο και η σκέψη.

Θα έβγαινε σήμερα ο Σωκράτης στην τηλεόραση; Πιστεύω ναι - είναι η σημερινή αγορά. (Μην νομίζετε πως το μέσο επίπεδο της παλιάς ήταν καλύτερο - μην εξιδανικεύετε...)

Τελικά η χρήση των ΜΜΕ μοιάζει να είναι υποχρεωτική για κάποιον που θέλει να συμμετέχει. Ο Βολταίρος έγραφε φυλλάδια και ο Σάρτρ μοίραζε μπροσούρες - ο Ζολά έσωσε την τιμή της Γαλλίας με ένα άρθρο εφημερίδας – καθιερώνοντας έτσι και τον σημερινό ρόλο του διανοούμενου. Από κει και πέρα στρατιές ολόκληρες, με απόψεις επί παντός τους επιστητού. Οι πιο ωραίοι είναι αυτοί που επικρίνουν τα ΜΜΕ αλλά τα χρησιμοποιούν κατά κόρον (για να τα επικρίνουν).

Η εμπορευματοποίηση της τέχνης, από τον 19ο αιώνα και δώθε, απαιτεί όμως μία δημόσια παρουσία. Παλιά έπρεπε να κολακεύεις τον Μαικήνα ή τον Πάτρωνα (από αυτούς ζούσαν οι δημιουργοί). Σήμερα, που σε θρέφει το κοινό, πρέπει κάπως να επικοινωνείς μαζί του. Έτσι και οι πιο μονήρεις συγγραφείς αναγκάζονται από τους εκδότες, να δίνουν συνεντεύξεις και να εμφανίζονται σε παρουσιάσεις προκειμένου να προωθήσουν το νέο τους βιβλίο.

Δεν είναι λοιπόν μόνο η επιθυμία της συμμετοχής στα κοινά που σπρώχνει τους πνευματικούς ανθρώπους στα ΜΜΕ - είναι και η ανάγκη της προβολής του έργου τους. Άλλες φορές πάλι πρόκειται και για βιοπορισμό - μία στήλη στην εφημερίδα είναι πρόσθετη πηγή εισοδήματος.

Όμως όλα αυτά είναι συμπληρωματικά. Ο καθαρόαιμος διανοούμενος είναι αυτός που πολεμάει με την πένα και τον λόγο. Με προπάππο τον Σωκράτη και παππού τον Βολταίρο. Ένας τύπος ανθρώπου που ευδοκίμησε ιδιαίτερα τον εικοστό αιώνα, όπου βέβαια δεν υπήρξε πάντοτε ωφέλιμος. Οι πιο δογματικές θεωρίες και οι πιο τυραννικές δικτατορίες βρήκαν ένθερμους υποστηρικτές.  Ιδιαίτερα στο μεσοπόλεμο τα δύο τρίτα των διανοούμενων ήταν υπέρ του κόκκινου και το ένα τρίτο υπέρ του μαύρου φασισμού. Ελάχιστοι, πραγματικά ελάχιστοι, είχαν απομείνει εκτός ιδεολογιών, να υπερασπίζονται την ελευθερία.

Και τι γίνεται όταν κατεβαίνει η αλεπού στο παζάρι; Μα - κινδυνεύει. Η συνεργασία διανοούμενων και ΜΜΕ περικλείει μία εσωτερική αντίφαση - και είναι καταδικασμένη σε αποτυχία από την γέννησή της. Τα ΜΜΕ είναι εξουσία - ίσως η πιο αποτελεσματική στις μέρες μας. Ο σκεπτόμενος άνθρωπος είναι, από την φύση του, αντιεξουσιαστής. Πως μπορεί λοιπόν να ενταχθεί σε ένα εξουσιαστικό σύστημα, χωρίς να προδώσει ή να προδοθεί;

Το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να επωφελείται από ρήγματα στο σύστημα (μία συνεργασία είναι ένα τέτοιο ρήγμα) να πει ό,σα προλάβει από αυτά που θέλει, μέχρι να τον πάρουν μυρωδιά. Aντάρτικο πόλεων. Hit and run.

Έλεγα πριν από χρόνια σε ένα μεγαλοεκδότη ότι η συνεργασία μας ήταν μία συμφωνία αμοιβαίας εκμετάλλευσης. Εκείνος εκμεταλλευόταν το όνομά μου, το κοινό μου, την ικανότητα μου να γράφω. Εγώ εκμεταλλευόμουν την κυκλοφορία του για να περνάω τις απόψεις μου σε ένα ευρύτερο κοινό που δεν θα με διάβαζε στα βιβλία μου.

Η πονεμένη ιστορία μου με τα ΜΜΕ είναι τόσο τυποποιημένη που σχεδόν δεν παρουσιάζει ενδιαφέρον. Στερεότυπη επανάληψη του ίδιου σεναρίου: Κάποια στιγμή οι απόψεις μου ενοχλούν μερικούς ισχυρούς (εντός ή εκτός Μέσου). Τότε έρχεται  η πίεση για συμβιβασμό - ή η λογοκρισία. Και επειδή μία συμβιβασμένη επικοινωνία δεν με ενδιαφέρει, ακολουθεί η παραίτηση. Δέκα φορές (στρογγυλός αριθμός) έχει επαναληφθεί αυτό το σενάριο, στα χρόνια που  ανακατεύομαι με τα πίτουρα των ΜΜΕ. Περιληπτικά: 1980: ΕΡΤ 1. 1982: Επίκαιρα. 1985: Βήμα. 1987: ΕΡΤ 2 - «Διάλογοι» (επί ΠΑΣΟΚ). 1989: 9,84 - ομαδική παραίτηση. 1990: Flash 9.61 και Καθημερινή. 1993: ΕΡΤ 1 - «Περιπέτειες Ιδεών» (επί Ν. Δ.). 1995: Καθημερινή. (Υπήρξε και μία ενδέκατη από το RAM, το 2007, για λόγους ευθιξίας). Η μόνη διαφορά: οι περισσότερες παραιτήσεις προκλήθηκαν από πολιτικές (δηλαδή κομματικές) πιέσεις. Η πρώτη και η  τελευταία ήταν αποτέλεσμα λογοκρισίας ιδεών. Τόλμησα να εκφράσω αιρετική άποψη για δύο θέματα ταμπού της ελληνικής κοινωνίας: τον στρατό και την εκκλησία.

Το 1988, στο «Ημερολόγιο του Καύσωνα» έγραφα: «Το πρόβλημά μου με τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας: δεν είμαι αρκετά ισχυρός ώστε να σέβονται την ανεξαρτησία μου, ούτε αρκετά αδύναμος (οικονομικά εξαρτημένος) για να δικαιολογώ στον εαυτό μου τους συμβιβασμούς».

Είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι οι παραιτήσεις μου όχι μόνο δεν εκτιμήθηκαν από τον κόσμο των ΜΜΕ - αλλά ενόχλησαν. Δεν αναφέρομαι μόνο στους εκδότες (είμαι πια οριστικά στην Μαύρη Λίστα τους) αλλά και στους επαγγελματίες δημοσιογράφους. Συνηθισμένοι μία ζωή να λογοκρίνονται και (κυρίως) να αυτολογοκρίνονται, με αντιμετώπιζαν όπως η νόμιμη σύζυγος την εταίρα πολυτελείας. Γιατί πολυτέλεια - και οίηση - είναι γι αυτούς οι παραιτήσεις. (Η κλασική αντίδραση των ‘συναδέλφων’: «Ας είχες να θρέψεις παιδιά – και θα έβλεπες;». Η άλλη: «Γιατί εμείς που αναγκαζόμαστε να τα καταπίνουμε όλα, τι είμαστε δηλαδή;»).

Ευτυχώς που μετά το 2000 άρχισα να γράφω συστηματικά στο Διαδίκτυο. Στο ndimou.gr, 2 blog, LiFO, Protagon και πάλι blog. Εκεί δεν υπάρχει λογοκρισία.

Η πορεία του διανοούμενου, που επιμένει να κυκλοφορεί στο παζάρι των ΜΜΕ, θυμίζει ακροβάτη. Άσκηση ισορροπίας σε τεντωμένο σχοινί. Από την μία αυτό που θέλεις εσύ, από την άλλη αυτό που επιτάσσουν οι άλλοι.  Αν γείρεις από εδώ συμβιβάζεσαι - αν από εκεί αποκεφαλίζεσαι. Ζυγίζεσαι για λίγο πάνω από το κενό, αλλά η πτώση είναι σίγουρη. Το θέμα είναι προς ποια κατεύθυνση θα πέσεις. Γιατί η μία δεν έχει προστατευτικό δίχτυ.