Μερικά αυτοβιογραφικά για το χιόνι

Μέχρι που έφυγα από την Ελλάδα για σπουδές στην Γερμανία, δεν είχα αντιμετωπίσει χιόνι σε μεγάλες ποσότητες. Εκείνη την εποχή (1954) δεν υπήρχαν στην Ελλάδα χιονοδρομικά κέντρα ούτε χειμερινά σπορ.

Ο προορισμός μου ήταν το Μόναχο.

Το Μόναχο βρίσκεται σε μεγάλο υψόμετρο (700 μ.) και οι Άλπεις του κλείνουν τον αέρα της Μεσογείου.

Στο Μόναχο κάνει πολύ κρύο.

Ένα Φλεβάρη - νομίζω ήταν του 58 - για ένα ολόκληρο μήνα είχαμε θερμοκρασίες πολύ κάτω από το μηδέν. Που σε ορισμένα προάστια έφθαναν και τους -20°.

Και βέβαια κάθε χειμώνα είχαμε μόνιμο χιόνι.

Κι όταν λέμε χειμώνα εννοούμε την εποχή ανάμεσα στον Οκτώβριο και τον Απρίλιο.

Από την Ελλάδα είχα φέρει μία ρομαντική εικόνα για το χιόνι. Το ήξερα κυρίως από τις καρτ-ποστάλ και τις Χριστουγεννιάτικες ζωγραφιές. Κάτι ψιλές νιφάδες στην Αθήνα δεν ήταν παρά υποσχέσεις βορινής ατμόσφαιρας. Στο Μόναχο όμως γνώρισα το χιόνι στην καθημερινή του παρουσία. Και αυτή δεν ήταν καθόλου ρομαντική.

Βέβαια ψηλά στις Βαυαρικές Άλπεις το χιόνι ήταν όμορφο. Έλαβα μέρος σε ένα διεθνές σεμινάριο στο Sudelfeld στα 1660 μέτρα υψόμετρο (καλές επιδόσεις στην συζήτηση, άθλιες  στο σκι), ανέβηκα στην Zugspitze, (3000μ.) επισκέφθηκα με χιόνι τα κάστρα του Λουδοβίκου Β΄(του Βαγνερόπληκτου παράφρονος) και το Berchtesgaden  με την μαγευτική λίμνη Königsee. Υπέροχα.

Αλλά στην πόλη είναι αλλιώς τα πράγματα. Εκεί το χιόνι σπάνια μένει λευκό και εκτυφλωτικό. Σύντομα βρομίζει - γίνεται αυτό το μίγμα χιονιού και λάσπης που οι Γερμανοί ονομάζουν matsch. Η αν κάνει πολύ κρύο, κρουσταλλιάζει και γίνεται πάγος. Δεν είναι πια όμορφο αλλά μόνο επικίνδυνο.

Επιπλέον γλιστράει, μπαίνει μέσα στα παπούτσια και βρέχει τις κάλτσες (ακόμα και τα μποτάκια δεν σε σώζανε), κλείνει τις πόρτες και τους δρόμους, μουσκεύει τα ρούχα και τα μαλλιά. Εξη μήνες χιόνι το χρόνο είναι αρκετοί για να σε κάνουν να το μισήσεις.

Από τότε μου έχει μείνει μία αντίδραση στο χιόνι που δεν την καταλαβαίνουν οι Έλληνες φίλοι. Οι οποίοι εξακολουθούν να ζουν στην εποχή των καρτ-ποστάλ.

Φυσικά αυτά που συνέβησαν εδώ, πριν μερικές ημέρες,  δεν τα αντιμετώπισα ποτέ τα έξη χρόνια που έζησα στη Γερμανία. Και να σκεφθεί κανείς ότι αυτή ήταν η φτωχή και μισοερειπωμένη μεταπολεμική Γερμανία, πριν από το «οικονομικό θαύμα» (Wirtschaftswunder) του Adenauer και του Erhardt. Υπήρχαν παντού εκχιονιστικά – για να μην κλείνουν ποτέ οι δρόμοι και «αλατιέρες» για τον πάγο.

Τα αυτοκίνητα εκεί αλλάζουν λάστιχα κάθε Οκτώβρη και χρησιμοποιούν «ελαστικά χειμώνα» (άλλο μείγμα ελαστικού) και για τους «παγοδρόμους» επιπλέον μικρά καρφάκια στην επιφάνεια. Τον Απρίλη επιστρέφουν τα χειμερινά (τα οποία παραδίδουν προς φύλαξη στο βουλκανιζατέρ τους) και φοράνε τα καλοκαιρινά – ή «παντός καιρού». Αλυσίδες σπάνια χρησιμοποιούν και έχουν δίκιο. Είναι απλό να διατάζει το κράτος εδώ να φοράνε όλοι αλυσίδες – αλλά σε μια χώρα όπου χιονίζει ελάχιστες φορές, αποτελούν σημαντική δαπάνη και μεγάλο μπελά. (Έχετε δοκιμάσει ποτέ να τις περάσετε σε ένα αυτοκίνητο;)

Ευτυχώς μερικοί Έλληνες έχουν χιούμορ. Είδα στο κινητό μου τηλέφωνο μεγάλες επιγραφές στα κάγκελα της Αττικής Οδού να διαφημίζουν «Εδώ Ημιδιατροφή: 4€» «Ημιδιαμονή 5», παρακάτω: «Εδώ κουβέρτες 2, Νερό 1€». Δεν είναι για γέλια – μάλλον για κλάματα. Ένα δρόμο υψηλών προδιαγραφών κατασκευάσαμε στην Αττική και με το πρώτο γερό χιόνι τα κάναμε θάλασσα. Αλλά εδώ θα  μου πείτε πως έκλεισε η …Κηφισίας!

Αφορισμοί και αφορεσμοί.

Αντιγράφω από την στήλη του Μιχάλη Μητσού στην τελευταία σελίδα των «Νέων» (27.12.21): «Λίγες ημέρες πριν από το Πάσχα του 2014, στην κατακλείδα ενός άρθρου του στο Protagon.gr,  o Νίκος Δήμου έγραφε: «Όσο πλησιάζει το Πάσχα και σκέπτομαι πως πάλι θα ξοδέψουμε χρήματα για να φέρουμε το (δήθεν) Αγιο Φως και να το υποδεχθούμε με τιμές αρχηγού κράτους, γίνομαι εμμανής αντικληρικός». Έγινε χαμός Ο τότε βουλευτής Βασίλης Κικίλιας ζήτησε εξηγήσεις, η Λιάνα Κανέλλη χαρακτήρισε τον Δήμου: «Πασχαλινή ατραξιόν», ο Μητροπολίτης Αμβρόσιος παρακάλεσε το Θεό «να σαπίσει το στόμα» του γνωστού συγγραφέα, ενώ ακόμα και ο Σταύρος Θεοδωράκης δήλωσε πως «δεν είναι σωστό να παίζουν οι πολιτικοί με το θρησκευτικό συναίσθημα – προκαλώντας την αποχώρηση του Δήμου από το Ποτάμι».

Πολύ σωστά τα θυμάται όλα ο καλός συνάδελφος, πλην ενός. Πέρα από τις κατάρες («να σαπίσει το στόμα μου») ο Αμβρόσιος με αφόρισε! Το θυμήθηκα αυτό όταν πιο πρόσφατα ο ίδιος ιεράρχης αφόρισε τον καθηγητή Ηλία Μόσιαλο και τον συγγραφέα Χρήστο Χωμενίδη για ένα αστείο που είπε ο πρώτος σχετικό με τον Κρίνο που μύρισε η Παναγία και το οποίο επανέλαβε ο δεύτερος.

Έχοντας προβάδισμα σχεδόν οκτώ χρόνων στον αφορισμό, μόλις έμαθα το νέο ετοιμάστηκα να υποδεχθώ τους νέους αφορισμένους στα κάπως άβολα διαμερίσματα (κάτι σαν κελιά) που επιφυλάσσονται γι αυτούς. Τον Χρήστο Χωμενίδη τον γνώριζα ήδη, τον Μόσιαλο μόνον από την τηλεόραση.

Ενώ σκεπτόμουνα και περίμενα, αναλογιζόμουνα πόσοι έχουν προηγηθεί από μας. Βέβαια δεν είναι όλοι πλήρως αφορισμένοι – μόνον ένας, ο Λασκαράτος, για κάτι στιχάκια που ούτε για σημερινή επιθεώρηση δεν κάνουν. Προσπαθούσα να δω σε τι κατάσταση είναι τα παπούτσια του. (Είναι γνωστό πως όταν ρώτησε τι θα του συμβεί μετά θάνατον τώρα που τον αφόρισαν, του απάντησαν «Δεν θα λιώσεις!». Και τότε παρακάλεσε στον αφορισμό να συμπεριληφθούν και τα παπούτσια του, για να μην λιώνουν κάθε λίγο οι σόλες).

Άλλοι, που παραλίγο να αφορισθούν, όπως ο Ροΐδης και ο Καζαντζάκης, την γλύτωσαν παρά τρίχα – την τελευταία στιγμή.

Αυτός όμως που θα έπρεπε να είχε αφοριστεί πρώτος, είναι ο μεγάλος δάσκαλος του Γένους ο Αδαμάντιος Κοραής. Στην μελέτη που είχε γράψει με τίτλο: «Περί του εν Ιεροσολύμοις Αγίου Φωτός» γράφει πράγματα μεγάλης αξίας. Ο ίδιος τον αποκαλεί: «αληθή διαμαρτυρίαν κατά της ζώσης και παρούσης γενεάς». Ο εκδότης των «Απάντων του», Γιώργος Βαλέτας, την χαρακτηρίζει τόσο  τολμηρή  ώστε, όπως φρονεί ο συγγραφέας, «μόνον οι μεταγενέστεροι, όταν μορφωθούν θα μπορέσουν να τον καταλάβουν και να δικαιολογήσουν την πατριωτική πρόθεσή του, ενώ όλοι οι συγκαιρινοί θα τον πουν άθεο. Ο διάλογος λοιπόν,  με όλο τον συγκαλυπτικό θεολογικό του τίτλο, είναι κήρυγμα διαφωτιστικό από τα σημαντικότερα του Κοραή, σάλπισμα πολεμιστήριο ενάντια στους λυμεώνες του λαού και του αληθινού χριστιανισμού».

Και πραγματικά είναι ένα θερμό χριστιανικό κείμενο – που βέβαια απορρίπτει την απάτη του «Αγίου Φωτός», αλλά θυμίζει έναν ιδανικό Χριστιανισμό – σύμφωνο με την ουσία της επί του Όρους Ομιλίας. Ανατρέπει με στοιχεία όλες τις μαρτυρίες και στιγματίζει όλους όσοι εκμεταλλεύονται την πίστη του λαού για το κέρδος.

Με την αφορμή του αφορισμού μου ξαναδιάβασα τότε τον διάλογο που έχει στήσει ο Κοραής μεταξύ δύο προσώπων (Φώτιος και Καλλίμαχος) και θαύμασα το θάρρος του γέροντος να πει αλήθειες που και σήμερα ακόμα θα ξεσήκωναν πραγματική θύελλα. Γράφει: «Απόστολος επιθυμώ να γίνω, εμποδίζων τους επιθυμούντες την θέαν του αγίου φωτός, να εξοδεύωσιν είς μάτην…». Θα άξιζε τον κόπο να μεταφραστεί στην καθομιλούμενη γλώσσα (η καθαρεύουσα του Κοραή είναι κομμάτι δυσνόητη) και να διδάσκεται στα σχολεία!

Αλλά που τέτοια τόλμη. Θα τον αφόριζαν μετά θάνατον!

Τελικά μάταια περίμενα να προσέλθουν στα Τάρταρα οι αφορεσμένοι, να κάνουμε καμιά ωραία συζήτηση. Πρέπει να δραστηριοποιηθεί περισσότερο ο Αμβρόσιος για να μεγαλώσει η παρέα…

Κυνηγός και κυνηγημένος βιβλιοφάγος…

Πέρασα όλη τη ζωή μου κυνηγώντας βιβλία – και τώρα που γέρασα με κυνηγάνε αυτά.

Μανιακά μάζευα βιβλία από τα 14 μου χρόνια. Όλοι οι συγγενείς και οι φίλοι της οικογένειας ήξεραν τι να μου χαρίσουν σε γιορτές και γενέθλια. Όταν έφυγα για σπουδές στην Γερμανία, άφησα ήδη έναν μεγάλο τοίχο (κάπου 6 μέτρα) γεμάτο ως το ταβάνι.

Αλίμονο! Κάθε φορά που γύριζα έβρισκα κενά και τρύπες. Ωστόσο φρόντιζα να φέρνω μαζί μου καινούργια ύλη για να καλύψω τα κενά. (Τα οποία ήταν έργο δύο μικρών δαιμόνιων ανεψιών που κυριολεκτικά ήταν βιβλιοφάγοι. Όταν κατέβαζαν ένα βιβλίο για να το διαβάσουν η τύχη του ήταν ήδη αποφασισμένη. Ή δεν θα επέστρεφε καθόλου, ή θα γύριζε σε τέτοια κατάσταση που θα χρειαζόταν βιβλιοδέτη).

Η άλλη πληγή – που έφερε μεγάλες ζημιές – ήταν οι φίλοι. Ούτε ένας στους 3 δεν επέστρεφε το βιβλίο που του είχα δανείσει.

Μέχρι που αναγκάστηκα να αναρτήσω μία επιγραφή που έγραφε: «ΛΥΠΑΜΑΙ ΑΛΛΑ ΔΕΝ ΔΑΝΕΙΖΩ ΒΙΒΛΙΑ!». Κάθε φορά που μου ζητούσε κάποιος, του έδειχνα σιωπηλά την επιγραφή με σεβασμό – σαν να την είχε γράψει κάποιος νομοθέτης.

Κι από κει και πέρα η βιβλιοθήκη αποφάσιζε σε ποιο σπίτι θα μένουμε, τι έπιπλα θα αγοράζαμε, τι πίνακες θα κρεμούσαμε. Ώσπου κάποτε βρήκε τον δικό της οριστικό χώρο. Ένα χαοτικά μεγάλο υπόγειο που δεν είχε παράθυρα (μόνον ένα φεγγίτη για λίγο φως και αερισμό. (Ξέρετε – οι βιβλιοθήκες μισούν τα παράθυρα). Φυσικά και τα άλλα δωμάτια του σπιτιού είχαν το καθένα την βιβλιοθήκη του. Και κάποτε χρειάστηκε να επιτάξω χώρους του πατρικού μου, γιατί απλά η μεγάλη βιβλιοθήκη ξεχείλισε.

Από πού κρατούσαν όλα αυτά τα βιβλία; Στην αρχή ήταν δώρα – μερικά συγκινητικά. Ένας οικογενειακός φίλος, έμπορος στο επάγγελμα, στις 6 Δεκεμβρίου του 1950 μου χάρισε 25 τόμους: όλους τους γάλλους κλασικούς, και τα άπαντα του Βύρωνα και του Σαίξπηρ. Δεν ήξερε καμιά ξένη γλώσσα, πρέπει να συμβουλεύτηκε κάποιον, που όμως έκανε εξαίρετη επιλογή.

Μετά άρχισαν οι ανταλλαγές βιβλίων. Έστελνα τα πρωτόλειά μου σε γνωστούς συγγραφείς και λόγιους. Στην αρχή δεν έπαιρνα καμία απάντηση (ούτε ένα απλό ευχαριστώ σε μία κάρτα). Τόσο που οργιζόμουνα: «καλά χρόνο δεν έχουν, αλλά ούτε ένα ευχαριστώ;» Που να φανταστώ πως κάποτε θα βρισκόμουν στη θέση τους… Ιδιαίτερα τώρα τις γιορτάρες μέρες έρχονται πέντε-πέντε και δέκα- δέκα – ταχυδρόμοι τα φέρνουν και κούριερ, συνήθως για λογαριασμό του εκδότη. Υπάρχουν εκδοτικοί  οίκοι που αναλαμβάνουν όχι μόνο την έκδοση αλλά και την κατάρτιση καταλόγων με παραλήπτες – και την αποστολή.

Νόμιζα πως αφού έκλεισα συμφωνία με την Εθνική Βιβλιοθήκη να της κληροδοτήσω όλα τα βιβλία μου και αφού άρχισα τις πρώτες αποστολές θα ησύχαζα. Αδιανόητο. Εκατό βιβλία έστελνα, διακόσια ελάμβανα. Απορούσαν οι συνεργάτες της Βιβλιοθήκης: «Μα πριν 15 μέρες αδειάσαμε 6 ράφια – πού είναι το κενό;»

Ας μιλήσουμε όμως λίγο  και για συγκεκριμένα βιβλία: Με μεγάλη συγκίνηση πήρα προχθές στα χέρια μου, μετά από αναμονή δώδεκα χρόνων, την ολοκλήρωση της δεύτερης τριλογίας, της μάγισσας των γραμμάτων μας, αυτού του περίεργου ξωτικού, που ονομάζεται Ζυράννα Ζατέλη. Δεν θα πω τίποτα, κολυμπάω μέσα στο όνειρό της.   

Από δίπλα ο άλλος μάγος των λέξεων, Αχιλλέας Κυριακίδης, μας δίνει στο μικρό αλλά τόσο βαθύ και σοφό βιβλίο: «Ελγκαρ», λύσεις για ένα μουσικό αίνιγμα που βαστάει χρόνια. Ο Φαίδων Ταμβακάκης στο στοιχείο του – τη θάλασσα – μας ταξιδεύει με το «Τελευταίο Ποστάλι».

Ποίηση: Γιώργου Βέη «Βράχια», Παυλίνα Παμπούδη:  «Νυχτολόγιο».  Δυνατές μεταφράσεις από την Aldina (Gutenberg): Don de Lillo: «Americana», Kevin Barry: «Νυχτερινό Πλοίο για Ταγγέρη», John Williams: «Το πέρασμα του μακελλάρη». Και δύο παράξενα βιβλία για την «αυλή» του Χίτλερ και την μοίρα των ζώων στο εθνικοσοσιαλισμό. (Καημένες γάτες!).

Σημαντικό: Samuel Beckett: Happy Days (Μετάφραση Διονύση Καψάλη).

Το ωραιότερο: ένα τετράφυλλο από γαλάζιο χαρτόνι, με τυπωμένη μία Χριστουγεννιάτικη ιστορία γραμμένη από τον Joseph Conrad, τον Πολωνό καπετάνιο που έγινε Άγγλος στυλίστας. Μετάφραση: Χαρά Παπαθεοδώρου, αποστολέας το βιβλιοπωλείο: «Σηματολόγιον» από την Σίκινο.

Το δεύτερο μεγαλύτερο πρόβλημα

Φυσικά, προς το παρόν, το μεγαλύτερο πρόβλημα είναι η υγεία. Αλλά ελπίζουμε πως αυτό, με την βοήθεια της επιστήμης, θα ξεπεραστεί. Μετά τι γίνεται;

Μόλις ξεμπλέξουμε από τον κορονοϊό, θα βρεθούμε αντιμέτωποι με ένα σύνθετο θέμα που θα απειλεί ακόμα και την επιβίωση της χώρας.

Θα είναι ένας συνδυασμός του δημογραφικού με το παραγωγικό.

Οι στατιστικές είναι εφιαλτικές. Αν συνεχίσουμε έτσι το 2050 θα είμαστε μια πολύ μικρή χώρα. Από την τρίτη θέση στα Βαλκάνια θα έχουμε πέσει στην πέμπτη.

Αυτό θα οφείλεται στην υπογεννητικότητα, (30% των νέων ζευγαριών δεν σκοπεύει να κάνει παιδιά – (ΔιαΝΕΟσις) στην μετανάστευση επιστημόνων προς το εξωτερικό και στην ανυπαρξία εμπλουτισμού του πληθυσμού με επιλογή ανάμεσα στους πρόσφυγες και τους μετανάστες.

Το τρίτο αυτό θέμα είναι ίσως το πιο καίριο. Τα πανεπιστήμιά μας παράγουν άχρηστους θεωρητικούς πτυχιούχους με προορισμό την ανεργία. Μέσες σχολές για τεχνικούς ελάχιστες και χαμηλού επιπέδου. Έτσι που ενώ έχουμε δεκάδες χιλιάδες ανέργους, οι ελληνικές επιχειρήσεις έχουν δεκάδες χιλιάδες κενές θέσεις!

Η αγορά υποφέρει. Την δεκαετία της κρίσης (2000-2010) πολλοί ξένοι τεχνίτες που εργάζονταν στην Ελλάδα έχασαν την δουλειά τους. Ξαναγύρισαν στην πατρίδα τους. Αυτή τη στιγμή θα ψάχνετε για καιρό αν χρειάζεστε έναν ηλεκτρολόγο ή ένα πλακά.

Έχω υπόψη μου ένα ζευγάρι. Ήρθαν στην Ελλάδα στην αρχή της δεκαετίας του 1990. Ο άνδρας ήταν σπουδαγμένος ηλεκτρολόγος-μηχανολόγος, αλλά γι αυτόν ίσχυσε η αρχή: «δεν αναγνωρίζουμε πτυχία από την Αλβανία». Η σύζυγος είχε σπουδάσει δασκάλα. (Τώρα μιλάει άψογα Ελληνικά). Έκαναν όλες τις ενέργειες για να ενσωματωθούν. Βαφτίστηκαν Χριστιανοί, έκαναν θρησκευτικό γάμο. Με τις οικονομίες τους αγόρασαν ένα διαμέρισμα (τώρα το εξοφλούνε στην Τράπεζα). Στα δύο αγόρια τους – Έλληνες υπήκοοι χάρη στον ΣΥΡΙΖΑ – έδωσαν αρχαία Ελληνικά ονόματα. Ο μεγαλύτερος ήδη τελείωσε τη στρατιωτική θητεία του. Πριν είχε αποφοιτήσει από ανώτερη σχολή ναυτιλιακών σπουδών.

Και οι δύο σύζυγοι είχαν κάνει αίτηση πριν έξη χρόνια στον Δήμο Αθηναίων για να πάρουν την ιθαγένεια. Τελικά η σύζυγος έλαβε μέρος …τον περασμένο Μάιο στον διαγωνισμό για την απόκτηση της ελληνικής ιθαγένειας. Πήρε βαθμολογία 95% (αμφιβάλλω αν οιοσδήποτε Έλληνας θα ξεπερνούσε το 70%). Από τότε οι τελικές αποφάσεις εκκρεμούν. Επρόκειτο να δώσουν και προφορικές συνεντεύξεις, αλλά τελικά ο κ. Βορίδης, (υπεύθυνος υπουργός) άλλαξε γνώμη και μάλλον δεν θα δοθούν. Εν τω μεταξύ πληρώνουν όλοι οι υποψήφιοι τέλος πολιτογράφησης – σαν άδεια παραμονής.

Αυτό σαν ένα μικρό παράδειγμα του πώς μεταχειρίζεται το Ελληνικό Κράτος τους ανθρώπους που θέλουν να γίνουν πολίτες του. Είναι χαρακτηριστικό πως ο σύζυγος του ζεύγους δεν ενδιαφέρθηκε πια να δώσει εξετάσεις – μετά από 22 χρόνια – γιατί  αισθάνεται ότι τους κοροϊδεύουν.

Αλλά θα μου πείτε πως εδώ καταφέραμε να διώξουμε ένα ταλαντούχο Αλβανό συγγραφέα που έμαθε άπταιστα Ελληνικά, στα οποία έγραψε τα βιβλία του, που μεταφράστηκαν σε πολλές γλώσσες. Όπως είπε ο ίδιος (σε μία συνέντευξη στη Lifo): «Το αν βίωσα ή δεν βίωσα τον ρατσισμό αφορά μόνο εμένα. Το γιατί δεν έχω πάρει την ελληνική υπηκοότητα μετά από 25 χρόνια νόμιμης ζωής και εργασίας και δημιουργίας, πληρώνοντας φόρους και παράβολα, αυτό, νομίζω, δεν αφορά μόνο εμένα αλλά όλους όσοι θέλουν ακόμα να λέγονται πολίτες αυτής της χώρας».

Ο Γκάζμεντ Καπλάνι (το όνομά του) βρίσκεται τώρα στις ΗΠΑ προσκεκλημένος του Harvard. Εύκολα θα πάρει την Αμερικανική υπηκοότητα. Διαβάστε το «Μικρό Ημερολόγιο Συνόρων»…

Κάτι πρέπει να αλλάξει στην πολιτική του Ελληνικού κράτους αν θέλουμε να επωφεληθούμε από την τρίτη αυτή πηγή πληθυσμού. Οι Γερμανοί, που δέχθηκαν ένα εκατομμύριο ξένους, έχουν ήδη ενσωματώσει πάνω από τους μισούς. 

Και μην ξεχνάμε: εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι οφείλουμε τη σωτηρία μας σε δύο Τούρκους μετανάστες, που σπούδασαν στην Γερμανία, βρήκαν την φόρμουλα του εμβολίου RNA, και την έδωσαν στην Pfizer, (χωρίς να έχουν ακόμα υπογράψει συμβόλαιο…).