Έθνη και Πατρίδες

Μετά από χρόνια μελέτες, σπουδές, διαβάσματα, συζητήσεις, συνέδρια, διαφωνίες και συμφωνίες - πρέπει να εξομολογηθώ την αμαρτία μου:

Δεν έχω καταλάβει (και συνεπώς ούτε αποδεχθεί) τι θα πει «έθνος» και «εθνικό».

Μη με παραπέμψετε σε λεξικά – τα έχω ανοίξει όλα. Και βιβλιογραφία γνωρίζω για το θέμα, και όλους τους ορισμούς, από την «θεωρία του αίματος» των Γερμανών ρομαντικών, και τους «αόρατους δεσμούς» του Fichte, μέχρι το «καθημερινό δημοψήφισμα» του Renan και τις «φαντασιακές κοινότητες» του Benedikt Anderson.

Αν εξαιρέσουμε μία πράξη της βούλησης και μία παρεπόμενη απόφαση – όπως όταν αποφασίζω ότι είμαι Ολυμπιακός η Παοκτζής – δεν βλέπω άλλη βαθύτερη ουσία στον όρο.

Έτσι κατακλύζομαι από αμηχανία κάθε φορά που πρέπει να μιλήσω για το θέμα.

Ξέρω, ξέρω το «όμαιμον, το ομόγλωσσον», του Ηρόδοτου, κλπ. κλπ. Μα στο Θεό σας, οι πολίτες της Ελβετίας που έχουν τέσσερις μητρικές γλώσσες, δύο θρησκείες και πολλές παραδόσεις (κάθε καντόνι και άλλες) τι άλλο κοινό έχουν μεταξύ τους εκτός από μία απόφαση αυτοπροσδιορισμού; Ένας Γερμανοελβετός προτεστάντης δεν είναι πιο κοντά σε ένα Γερμανό προτεστάντη, από ότι σε ένα Γαλλοελβετό καθολικό; Και ένας Αμερικάνος ισπανικής καταγωγής που ζει στην Καλιφόρνια τι κοινό έχει με έναν συμπολίτη του, Γερμανικής καταγωγής, κάτοικο Νέας Υόρκης;

Στο κάτω-κάτω η φυλή ήταν κάτι το συγκεκριμένο – η κάστα, το σόι, οι συγγενείς, το γένος. Άντε και η πόλη-κράτος – τους γνώριζες όλους. Αλλά από το τέλος του 18ου αιώνα που εφευρέθηκαν τα έθνη (για να πάψουν οι βασιλιάδες και οι ηγεμόνες να πληρώνουν μισθοφόρους), δημιουργήθηκαν κάθε είδους τερατογενέσεις.

Όπως το «έθνος-κράτος»: τι τραγέλαφος! Μία επικράτεια όπου όλοι πρέπει να έχουν τήν ίδια εθνοτική ταυτότητα (κι αλίμονο σε όσους δεν...). Θεωρητικά υποτίθεται ότι ένα έθνος προϋπάρχει και κάποτε οργανώνεται σε κράτος. Υπάρχουν όμως μερικά που ξεκίνησαν ως κράτη και μετά έγιναν έθνη. Π. χ. οι γείτονες Τούρκοι. Ως το 1900 ουδείς χρησιμοποιούσε αυτό το όνομα.

Οθωμανοί ήταν οι άνθρωποι, υπήκοοι του Σουλτάνου. Αλλά βέβαια σε μία πολυεθνική αυτοκρατορία, με πολλές γλώσσες, θρησκείες, παραδόσεις, πώς να υπάρξει ενιαία εθνική ταυτότητα; Έφτιαξε λοιπόν ο Κεμάλ ένα κράτος, το ονόμασε Τουρκικό, και μετά κατασκεύασε ένα έθνος για να το βάλει μέσα στο κράτος. Την ομοιογένεια την πέτυχε με διάφορους τρόπους: γενοκτονίες, διωγμούς, πιέσεις, ανταλλαγές πληθυσμών…

Κι ακόμα η διαδικασία δεν έχει τελειώσει – περισσεύουνε κάτι Κούρδοι…

Την συνταγή αυτή δεν την εφεύρε ο Κεμάλ – την είχαν εφαρμόσει πολλοί πριν από αυτόν (μεταξύ των οποίων και εμείς) και την συνεχίζουν αρκετοί με εθνοκαθάρσεις και κατηχήσεις. «Φτιάξαμε την Ιταλία, τώρα πρέπει να φτιάξουμε και Ιταλούς», είχε πει ένας από τους πρωταγωνιστές του Risorgimento.

Μία ματιά στην Αφρική, όπου τα κράτη οριοθετήθηκαν από τους αποικιοκράτες με αυθαίρετα σύνορα, δείχνει πως όλοι εκεί προσπαθούν εκ των υστέρων να κατασκευάσουν έθνη – εν ανάγκη εξοντώνοντας τους άλλους που δεν χωράνε στο Προκρούστειο κρεβάτι τους.

Αλλού υπάρχουν πάλι έθνη (π. χ. οι Βάσκοι) που θέλουν να γίνουν κράτη. Μεγάλη υπόθεση! Θα αποκτήσουν σημαία, ύμνο και διαβατήριο, και μετά θα ψάχνουν να ενταχθούν σε ένα μεγαλύτερο σύνολο, γιατί ένα ανεξάρτητο κράτος έχει έξοδα (σκεφθείτε τον στρατό, τους διπλωμάτες και τους τελωνειακούς) και δεν θα τα βγάζουν πέρα μόνοι τους.

Κατανοώ την ανάγκη των ανθρώπων να ανήκουν κάπου – σε κόμμα, θρησκεία, ποδοσφαιρική ομάδα ή ακόμα και έθνος. Φαίνεται πως το έχουν ανάγκη – τους απαλύνει την κοσμική μοναξιά τους. Επίσης καταλαβαίνω την ανάγκη τους να πιστεύουν σε μύθους. Όταν όμως αυτά τα δύο συνδυαστούνε και μπολιαστούνε με φανατισμό, γίνονται επικίνδυνα. Αυτοί που πιστεύουν πως ο Ολυμπιακός είναι θρύλος και θεός, σκοτώνουν Παναθηναϊκούς…

Οπότε καταλήγω ότι θα πρέπει να ξανασκεφθούμε επάνω σε αυτά τα θέματα, γιατί έχει χυθεί πολύ αίμα χωρίς λόγο, για λέξεις, σύμβολα και ονόματα, «για ένα πουκάμισο αδειανό» που λέει και ο ποιητής.

Το μόνο που εγώ παίρνω στα σοβαρά είναι ο όρος πατρίδα. Μην την συγχέετε με το έθνος – είναι άλλο πράγμα. Πατρίδα είναι κάτι το εντελώς συγκεκριμένο, ενώ το έθνος είναι μία αφηρημένη ιδέα. Πατρίδα είναι ο τόπος που μεγάλωσα, η γλώσσα στην οποία πρωτοσκέφθηκα, τα τοπία που πρωτοαντίκρυσα. Μπορεί σήμερα να ανήκει σε ένα έθνος και αύριο να προσαρτηθεί αλλού – δεν αλλάζει τίποτα παρά μόνο το όνομα. Μπορεί εγώ να πολιτογραφηθώ αλλού και να αλλάξω εθνικότητα – πάλι δεν αλλάζει τίποτα. Σε ένα έθνος χωράνε πολλές πατρίδες. Κάποτε, όταν (ελπίζω) θα καταργηθούν τα έθνη, οι πατρίδες θα λάμψουν ακόμα περισσότερο.

Όπως έχω γράψει και αλλού, η εικόνα που έχω για την πατρίδα δεν είναι ιδέα, αλλά αίσθηση - μία θαλπωρή του οικείου. Δεν θεωρώ τη χώρα μου ούτε καλύτερη ούτε σημαντικότερη από τις άλλες, την αγαπώ επειδή είναι η γωνιά μου μέσα στην οικουμένη - όπως αγαπώ την γειτονιά μου. Αλλά όπως δεν θα σκεπτόμουν ποτέ να μετατρέψω την γειτονιά μου σε ιδεολόγημα και να σκοτώσω γι αυτήν, έτσι δεν θεωρώ λογικό να μετατρέπουμε την πατρίδα σε έθνος – και να θυσιάζονται άνθρωποι γι αυτό.

Τα έθνη φτιάχτηκαν για να χωρίζουν τους ανθρώπους. Αγαπώ τις πατρίδες γιατί τους ενώνουν. Έχω δει, πως, όσοι νιώθουν ζεστασιά για την πατρίδα τους, δεν αρνούνται στον άλλο το δικαίωμα να αισθάνεται το ίδιο για την δικιά του. Δεν υπάρχουν «εχθρικές» πατρίδες. Ούτε «ανώτερες» πατρίδες – όπως δεν υπάρχουν ανώτερες μανάδες.

(Ομιλία που σε πρώτη μορφή διαβάστηκε στις 18.5. σε εκδήλωση της Διεθνούς Έκθεσης Βιβλίου - Θεσσαλονίκη.Η εικόνα είναι προσχέδιο του Γύζη για την Δόξα των Ψαρών).