Μερικά περί δημοκρατίας

Διακύρηξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου όπως διατυπώθηκαν στην Γαλλική Επανάσταση

Στο τελευταίο ποστ ξεφύτρωσαν διαφωνίες γύρω από το πόσο δημοκρατική είναι η Ευρώπη σήμερα, ακόμα και για το αν υπάρχει πραγματική δημοκρατία σε οιαδήποτε χώρα. Κάποιος το απέκλεισε, γράφοντας ότι πραγματική δημοκρατία δεν υπάρχει σήμερα πουθενά.

Όλα αυτά έχουν κάνουν με τον ορισμό που δίνουμε στην έννοια της δημοκρατίας και ακόμα περισσότερο στον χαρακτηρισμό «πραγματική».  Σκέφθηκα λοιπόν ότι θα ήταν χρήσιμο να ξεκαθαρίσουμε τι εννοούμε με τις λέξεις αυτές. «Αρχή σοφίας η των ονομάτων επίσκεψις» έλεγε ο Αντισθένης.

Κατ’ αρχήν τι λέει η λέξη; Πρόκειται προφανώς για το πολίτευμα όπου «κρατεί» ο «δήμος» - δηλαδή κυβερνάει ο λαός. Κι όταν βέβαια ο λαός ήταν οι πολίτες μίας πόλης ήταν εφικτό να μαζεύονται να συζητάνε, να αποφασίζουν και να ψηφίζουν για τα θέματα που τους απασχολούσαν. Όταν όμως ο λαός είναι δεκάδες ή και εκατοντάδες εκατομμύρια, αυτό δεν γίνεται. Έτσι προέκυψε η αντιπροσωπευτική δημοκρατία.

Βασικό στοιχείο λοιπόν είναι η συμμετοχή και κυριαρχία του λαού που εκδηλώνεται με δύο τρόπους. Τις εκλογές, όπου εκλέγουν τους αντιπροσώπους τους και τα δημοψηφίσματα όπου εκφράζουν την άποψή τους για συγκεκριμένα θέματα. Επιπλέον είναι η συμμετοχή σε μικρότερες ομάδες – δημοτικές, κοινοτικές, θεματικές – για τοπικά ή ειδικά προβλήματα.

Μπορούμε να πούμε ότι έχουμε τα εξής βασικά γνωρίσματα: α) ένα σύστημα για την επιλογή – και την αντικατάσταση – της κυβέρνησης μέσα από ελεύθερες εκλογές (ο Πόπερ έλεγε πως δημοκρατία είναι κάθε πολίτευμα όπου μπορείς ειρηνικά να αλλάξεις την κυβέρνηση), β) ενεργή συμμετοχή των πολιτών με διάφορους τρόπους στα κοινά, γ) ισονομία – ισότητα όλων απέναντι στους νόμους και δ) προστασία όλων των ανθρώπινων δικαιωμάτων (και ιδιαίτερα της μειοψηφίας και των μειονοτήτων).

Φαντάζομαι πως αυτοί που μιλάνε για «πραγματική» δημοκρατία εννοούνε το πολίτευμα εκείνο όπου εμφανίζονται στο μέγιστο όλα αυτά τα γνωρίσματα. Βέβαια υπάρχουν μερικοί που θεωρούν ότι μόνο η άμεση (χωρίς αντιπροσώπευση) δημοκρατία είναι πραγματική. Εκεί βέβαια περνάμε στον χώρο της ουτοπίας – γιατί πώς θα κυβερνάται μία τέτοια χώρα; Η ψηφιακή τεχνολογία είναι πάντως μία ελπίδα προς το να γίνει η δημοκρατία πιο άμεση.

Είναι όλες οι δημοκρατίες στο ίδιο επίπεδο δημοκρατικές; Φυσικά όχι. Υπάρχουν αυτές που εφαρμόζουν μόνο τα βασικά στοιχεία – και όχι πάντα τέλεια. Π. χ. σίγουρα ένα κράτος που δεν κάνει εκλογές δεν είναι δημοκρατία – αλλά δεν αρκεί να τις κάνει. Πρέπει να είναι και ελεύθερες. Πρέπει να υπάρχουν και τουλάχιστον δύο υποψηφιότητες – εκείνα τα 99% του ενός και μόνου υποψήφιου, δεν είναι και πολύ δημοκρατικά. Επίσης, πόσο ισχύουν τα ανθρώπινα δικαιώματα; Η ελευθερία της έκφρασης είναι απόλυτη ή έχει περιορισμούς; Οι αντιφρονούντες προς το καθεστώς τι μεταχείριση έχουν; Οι μειονότητες;  Όλα αυτά καθορίζουν την ποιότητα κάθε δημοκρατίας.

Η τέλεια (ή πραγματική) δημοκρατία πράγματι δεν υπάρχει: είναι ένα ιδανικό. Οι διάφορες υλοποιήσεις της το προσεγγίζουν, άλλες περισσότερο κι άλλες λιγότερο. Κρίνονται με βάση τον βαθμό της προσέγγισης. Οι περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, οι ΗΠΑ, ο Καναδάς, η Αυστραλία και η Νέα Ζηλανδία, βαθμολογούνται, με τα κριτήρια που αναφέραμε, αρκετά ψηλά.

Το θέμα είναι να επισημαίνουμε τις ελλείψεις και να βοηθάμε στην βελτίωση των θεσμών και των διαδικασιών, έτσι που περισσότερος κόσμος να απολαμβάνει όσο γίνεται μεγαλύτερη ελευθερία και πιο πολλά δικαιώματα.

Και να μην ξεχνάμε την φράση του Τσώρτσιλ: «Η δημοκρατία είναι η χειρότερη μορφή πολιτεύματος – αν εξαιρέσουμε όλες τις άλλες μορφές που έχουν δοκιμαστεί κατά καιρούς».