(Το κείμενο αυτό δημοσιεύθηκε τον Μάρτιο του 2002 στην στήλη μου, στο περιοδικό RAM - ήμουν μόνιμος συνεργάτης επί 13 χρόνια. Το βρήκα τυχαία και αποφάσισα να το ανεβάσω στο blog χωρίς καμία αλλαγή, επειδή το θεώρησα πολύ χρήσιμο)
ΕΛΛΕΙΜΑ ΟΡΘΟΛΟΓΙΣΜΟΥ: Στην Ελλάδα μιλάμε συχνά για το έλλειμμα του προϋπολογισμού ή του ισοζυγίου εξωτερικών πληρωμών – αλλά σπάνια για το έλλειμμα του ορθολογισμού. Έλλειμμα που φαίνεται καθημερινά και στην θεωρία και στην πράξη. Όχι μόνον δεν μας απασχολεί, αλλά εκστρατεύομε και θεωρητικά εναντίον του. Ο ορθός λόγος, που σε αυτόν τον τόπο γεννήθηκε, θεωρείται ξενόφερτος, δυτικόφερτος, απάνθρωπος – ενώ η νεοελληνική διανοητική θολούρα και ασυνέπεια είναι ανθρώπινη, χαρισματική και λεβέντικη.
Η ιστορία της Ελλάδας θα μπορούσε να αναλυθεί σαν πόλεμος των ορθολογιστών εναντίον των αντίθετων. Αυτό το δίπολο τέμνει όλες τις εποχές και όλες τις πολιτικές παρατάξεις. Οι Φιλικοί και οι Δάσκαλοι του Γένους ήταν από την πλευρά του ορθού λόγου – η Εκκλησία από την αντίθετη. Οι μεγάλοι εκσυγχρονιστές πολιτικοί (Καποδίστριας, Τρικούπης, Βενιζέλος) από την μία – οι λαϊκιστές και δημαγωγοί αντίπαλοί τους, από την άλλη. Οι ευρωπαϊστές αφενός και οι νέο-ορθόδοξοι (ή «ελληνοκεντρικοί») αφετέρου, ιδεολογικά αντιμέτωποι.
Το ενδιαφέρον είναι πως ενώ η πλευρά του ορθού λόγου έχει μία συγκροτημένη άποψη, η αντίθετη πλευρά είναι απλώς …αντίθετη. Ξέρει τι ΔΕΝ θέλει, αλλά δεν έχει ποτέ ξεκαθαρίσει τι θέλει. Κρατάει μία στάση αμυντική, υπονομεύοντας όλες τις προσπάθειες εξορθολογισμού, χωρίς να προσφέρει εναλλακτικές λύσεις εκτός από κάτι ασαφή οράματα και άφθονη παρελθοντολαγνεία. Ο λόγος είναι απλός: δεν υπάρχει σήμερα άλλη εναλλακτική πρόταση για την οργάνωση της πολιτείας, εκτός από την δυτική-ορθολογιστική-δημοκρατική. Που έχει σίγουρα πολλά μειονεκτήματα και χρειάζεται διορθώσεις και βελτιώσεις – αλλά η άλλη λύση ποια είναι; (Παρούσα λύση, εφαρμοσμένη και όχι οι «κοινότητες του Βυζαντίου», ή η αρχαία Σπάρτη…)
Κι ωστόσο οι αντι-ορθολογιστικές απόψεις φαίνεται ακόμα και σήμερα, να είναι ιδιαίτερα δημοφιλείς στην χώρα μας. Η ιδεολογική συγκρότηση του νεοέλληνα παραμένει το κύριο εμπόδιο σε κάθε προσπάθεια για την ουσιαστική αλλαγή των πραγμάτων.
Το έλλειμμα του ορθολογισμού είναι, κατά την γνώμη μου, το πρώτο πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε σαν έθνος. Βρίσκεται πίσω από όλα μας τα επί μέρους προβλήματα – από τα πολιτικά και τα οικονομικά μέχρι τα πολιτιστικά. Μας δυσκολεύει αφάνταστα στις διεθνείς μας σχέσεις και μας ταλαιπωρεί τρομακτικά στην καθημερινή μας ζωή, που κινείται μόνιμα μέσα σε ένα χαοτικό περιβάλλον.
Δοξασίες και μύθοι που δεν αντέχουν στον παραμικρό κριτικό έλεγχο αποτελούν δόγματα για τον μέσο Έλληνα. Μεταφυσικές και παραφυσικές θεωρίες κυκλοφορούν ελεύθερα και γίνονται αποδεκτές χωρίς να αντικρούονται ποτέ. Οι αστρολόγοι και τα μέντιουμ συναγωνίζονται στην τηλεόραση τους «αποκαλυπτικούς δημοσιογράφους» και δεν ξέρω ποιοι είναι πιο επικίνδυνοι για την δημόσια υγεία.
Η οικονομική μας ζωή είναι ένα φεστιβάλ παραλογισμού (πάρτε παράδειγμα τον «Γάμο του Αιώνα»[1] που εξαγγέλθηκε σε κλίμα ενθουσιασμού χωρίς να έχει μελετηθεί ούτε στις απλούστερες παραμέτρους). Η καθημερινότητά μας πάσχει από έλλειψη οργάνωσης και τάξης – σπαταλάμε την μισή ζωή μας για θέματα που θα μπορούσαν να επιλύονται αυτόματα.
Ανάμεσα σε ενθουσιασμό και απογοήτευση κινούνται και οι διεθνείς μας σχέσεις – λες και είναι θέματα συναισθηματικής τάξης και όχι ορθολογικού ζυγίσματος συμφερόντων και δοσοληψιών. («Δεν υπάρχουν εθνικά δίκαια», είχε πει ο Ελ. Βενιζέλος, «μόνον εθνικά συμφέροντα»).
Δεν ξέρω αν υπάρχει άλλος λαός όπου το συναίσθημα να παίζει τόσο κυρίαρχο ρόλο στον δημόσιο βίο. Αγανακτούμε με το Μακεδονικό, ενθουσιαζόμαστε με τον Κάραζιτς και μετά με τον Οτσαλάν, απογοητευόμαστε με τα Ίμια, απογειωνόμαστε με τις ταυτότητες. Και μετά κρυώνουμε και ξεχνάμε…
Πιστεύουμε κατά βάθος ότι η Ελλάδα ήταν, είναι και θα είναι θύμα διεθνούς εχθρότητας, μίσους, πλεκτάνης και συνομωσίας. Έγραφε ο μακαρίτης Κυριάκος Σιμόπουλος: «Ο Ελληνισμός αγωνίζεται επί δύο χιλιετίες σε έναν εχθρικό κόσμο υπό συνεχή απειλή ολοκληρωτικού αφανισμού». «Αντιστέκεται… επί δύο χιλιετίες ολομόναχος». Μία παρανοϊκή θεωρία που δεν αντέχει σε κανένα έλεγχο αλλά είναι φυσικό επακόλουθο του ότι μας ανέθρεψαν με την (εντελώς παράλογη) ιδέα πως είμαστε ο περιούσιος λαός – και άρα μας φθονούνε όλοι.
ΕΠΙΚΑΤΑΡΑΤΟΣ ΟΡΘΟΛΟΓΙΣΜΟΣ: Στην χώρα αυτή ο ανορθολογισμός όχι μόνο δεν καταπολεμάται αλλά καλλιεργείται. Και γίνεται εύκολα αποδεκτός γιατί μας βολεύει να δηλώνουμε ανορθολογιστές. Έτσι μπορούμε να συμπεριφερόμαστε αντιφατικά και αλλοπρόσαλλα δίχως να νιώθουμε καμία ενοχή. Βολεύει όμως και άλλους, κυρίως πολιτικούς και λαϊκιστές δημαγωγούς, που σκόπιμα και προγραμματισμένα προσπαθούν να καλλιεργούν το σκοτάδι, την σύγχυση και τα απωθημένα.
Από επισημότατα χείλη – του προκαθήμενου της εκκλησίας μας[2] – ο Διαφωτισμός (που είναι ο ορθολογισμός στην πράξη) χαρακτηρίστηκε «επικατάρατος».
Θα ήταν χρήσιμο να θυμίσουμε τι ακριβώς είναι ο Διαφωτισμός. Ας δούμε πως τον περιέγραψε ο μεγαλύτερος φιλόσοφος της νεοτερικότητας – ο Ε. Καντ.
«Είναι η ενηλικίωση του ανθρώπου, η έξοδός του από την ανηλικιότητα που ο ίδιος προκάλεσε. Η ανηλικιότητα είναι η αδυναμία να χρησιμοποιείς τον νου σου χωρίς την καθοδήγηση ενός άλλου.. Αυτοπροκληθείσα είναι η ανηλικιότητα όταν αιτία της δεν είναι κάποια ατέλεια του νου – αλλά η έλλειψη αποφασιστικότητας και θάρρους να τον χρησιμοποιήσεις χωρίς καθοδήγηση άλλου. Sapere aude! («τόλμησε να είσαι σοφός» - Οράτιος). Τόλμησε να χρησιμοποιήσεις τον δικό σου νου – αυτό είναι το σύνθημα του Διαφωτισμού. Και γι αυτό τίποτα άλλο δεν χρειάζεται παρά μόνον η ελευθερία».
Πραγματικά ο Διαφωτισμός δεν ήταν μόνο ένα κήρυγμα λογικής – αλλά κυρίως ένα κήρυγμα ελευθερίας, απελευθέρωσης του ανθρώπου από όλες τις κηδεμονίες, από όλους όσοι είχαν συμφέρον να τον καθοδηγούν, να του υπαγορεύουν τις απόψεις τους, να τον παραπλανούν, να τον ταΐζουν με μύθους και παραμύθια. Στον Διαφωτισμό χρωστάμε την δημοκρατία, την κοινωνική και επιστημονική πρόοδο, την πίστη στα ανθρώπινα δικαιώματα… ό,τι πιο πολύτιμο έχει πετύχει η ανθρωπότητα τους τελευταίους αιώνες…
Ο Καντ ήταν ο φιλόσοφος που θεμελίωσε την κριτική μέθοδο – η κριτική ανάλυση είναι άλλωστε η ουσία του ορθολογισμού. Αυτή την χρήση του νου ζητούσε από μας – το να μην αποδεχόμαστε κάτι αν δεν το εξετάσουμε πρώτα, αν δεν το αναλύσουμε λογικά και πραγματολογικά, αν δεν το συγκρίνουμε με τα δεδομένα, αν δεν το αντιπαραθέσουμε και με τις άλλες απόψεις. Να μην βασιζόμαστε στην αυθεντία, την παράδοση, η το συναίσθημα – αλλά να κρίνουμε πάντα όσο γίνεται πιο αντικειμενικά και ψύχραιμα.
Η ΣΩΤΗΡΙΑ ΑΜΦΙΣΒΗΤΗΣΗ: Ρίζες της σκέψης και της γνώσης είναι η αμφισβήτηση και η αμφιβολία. Αν δεν υπήρχαν αυτές, θα πιστεύαμε ακόμα πως ο ήλιος κινείται γύρω από την γη και η μαύρη χολή προκαλεί την μελαγχολία… Αλλά και η βάση της δημοκρατίας είναι η δυνατότητα αμφισβήτησης της εξουσίας και της αυθεντίας.
Είναι βέβαιο – μας το διδάσκει η ψυχολογία – ότι ο άνθρωπος δεν είναι «ζώον λογικόν». Ότι οι αποφάσεις του θεμελιώνονται σε κίνητρα που έχουν σχέση με την αυτοσυντήρηση, την επιθυμία, την επικράτηση, τους φόβους, τα πάθη – και άλλα, μάλλον παράλογα πράγματα. Ωστόσο το χαρακτηριστικό του homo sapiens είναι ότι μπορεί συχνά να τιθασεύει αυτές τις παρορμήσεις – έτσι ώστε να μπορεί να οργανώνει την ζωή του και να συνυπάρχει με τους άλλους.
Αν δεν υπήρχε ο ορθός λόγος, η ανθρώπινη κοινωνία θα ήταν 100% ζούγκλα και ο βίος αβίωτος. Φυσικά και τώρα επικρατεί συχνά το δίκαιο του ισχυρότερου – αλλά οι νόμοι, οι κανόνες, οι κώδικες, εξισορροπούν τα πράγματα. Είναι άλλο να λέμε πως παραβιάζεται συχνά ο Κώδικας Οδικής Κυκλοφορίας και άλλο να μην υπάρχει κανένας κώδικας και όλοι να συγκρούονται με όλους.
Η ατομική μας ύπαρξη θα ήταν φτωχή χωρίς το συναίσθημα και το πάθος – αλλά στον δημόσιο χώρο η παρουσία τους είναι καταστρεπτική. Ο φανατισμός και ο δογματισμός είναι υπεύθυνοι για τα μεγαλύτερα εγκλήματα της ιστορίας. Οι άνθρωποι σφάζουν ο ένας τον άλλο στο όνομα της πίστης ή της ιδεολογίας – κανείς όμως δεν σκότωσε ποτέ στο όνομα μίας επιστημονικής θεωρίας. Ο ορθός λόγος εξασφαλίζει όχι μόνο την σωστή λειτουργία της κοινωνίας και του μυαλού μας και την σωστή οργάνωση της καθημερινής ζωής μας – αλλά και την ανθρωπιά μας. Σε αυτόν ριζώνουν όλα τα ανθρώπινα δικαιώματα.
Επιμένω σε κάτι που ενώ όλοι θα το έλεγαν αυτονόητο, δεν υλοποιείται στην πράξη. Ενώ ο ορθός λόγος είναι η βάση για την σκέψη και για την ζωή μας – τον αποφεύγουμε σαν το διάβολο. Όχι μόνο η κριτική μέθοδος δεν διδάσκεται στα σχολεία μας, αλλά όποιος μαθητής σκέπτεται για λογαριασμό του αντί να παπαγαλίζει, κινδυνεύει με απόρριψη! Η ελεύθερη και αυτόνομη σκέψη διώκεται – ξεκινώντας από εκείνα τα ιδρύματα που θα έπρεπε να την διδάσκουν!
Μαθαίνω ότι επιστήμονες και διανοητές σκέπτονται να δημιουργήσουν και στην Ελλάδα μία εταιρία ανάλογη με την ευρωπαϊκή Skeptic Society (www.skeptic.com) ή την Αμερικανική CSICIP (Committee for the Scientific Investigation of Claims of the Paranormal) www.csicop.org. Σίγουρα θα είναι πολύ χρήσιμες για την καταπολέμηση της ψευδομεταφυσικής και δεισιδαιμονίας που κατακλύζουν τα ΜΜΕ. Όμως τι θα γίνει με τα ψεύδη και τους μύθους που διδάσκονται τα παιδιά μας στο σχολείο; Εκεί π.χ. μαθαίνουν ακόμα πως η ορθόδοξη εκκλησία κράτησε ζωντανή την γλώσσα μέσα από το Κρυφό Σχολειό – και πρωταγωνίστησε στην Επανάσταση που κηρύχτηκε στις 25 Μαρτίου στην Αγία Λαύρα από τον Παλαιών Πατρών Γερμανό.
Ούτε μία λέξη σε αυτή τη φράση δεν αντιστοιχεί σε αλήθειες. Η επιστημονική ιστορική έρευνα έχει αποδείξει πως Κρυφό Σχολειό δεν υπήρξε ποτέ, η επίσημη Εκκλησία αφόρισε και πολέμησε την επανάσταση, κανείς δεν ήταν στην Αγία Λαύρα στις 25 Μαρτίου του 21!
Το είπε ο καημένος ο Ρήγας (επαναλαμβάνοντας λόγια του Χάλερ): «Όποιος συλλογάται ελεύθερα, συλλογάται καλά». Αλλά και αυτόν τον καταράστηκε η Εκκλησία…
Υ. Γ. Μην αναρωτηθεί κανείς τι δουλειά έχουν αυτές οι σκέψεις στο RΑΜ. Αν το RΑΜ δεν πολεμήσει για τον ορθολογισμό, την επιστημονική μέθοδο και την κριτική σκέψη – ποιος θα το κάνει; Τα περιοδικά life-style;
