Οι τελευταίοι αιώνες ήταν γεμάτοι από ψευδή αγγελτήρια θανάτου. Όταν εφευρέθηκε η φωτογραφία, αναγγέλθηκε ο θάνατος της ζωγραφικής. Μετά τον κινηματογράφο ήρθε ο θάνατος του θεάτρου, μετά την τηλεόραση, του κινηματογράφου.
Τελικά δεν πέθανε τίποτα – όλα επιβιώνουν παράλληλα και μάλιστα προοδεύουν και καινοτομούν. Το ίδιο θα γίνει και με το βιβλίο στην ψηφιακή εποχή.
Τι είναι ένα βιβλίο; Ένα μέσο επικοινωνίας που μεταφέρει λέξεις και εικόνες. Παλιά ήταν πάπυρος και ιστορημένο χειρόγραφο – με τον Γουτεμβέργιο προστέθηκε η δυνατότητα μαζικής αναπαραγωγής κι έτσι έγινε το πρώτο μέσο μαζικής επικοινωνίας. Στην ψηφιακή εποχή πήρε άλλες μορφές. Έγινε ψηφιακό αρχείο και απαντά στο Διαδίκτυο, σε οπτικό μέσο – CD ή DVD – σε μνήμη SSD, ή σκληρό δίσκο. Έγινε επίσης «πολυμέσο»: στις λέξεις και εικόνες προστέθηκαν ήχοι, οπτικοακουστικά βίντεο, δυνατότητες αναζήτησης.
Μα θα μου πείτε: ένα αρχείο στο Διαδίκτυο δεν είναι βιβλίο! Αν εννοείτε ότι δεν είναι τυπωμένο χαρτί με βιβλιοδεσία και ράχη, συμφωνώ. Αλλά αυτό αφορά μόνο τη εξωτερική μορφή. Αν ξαναγυρίσουμε στον ορισμό μας: «μέσο επικοινωνίας που μεταφέρει λέξεις και εικόνες» τότε παραμένει βιβλίο. Τα κλασικά κείμενα της λογοτεχνίας και της επιστήμης που έχουν ανέβει στο Διαδίκτυο (όλα!) δεν έπαψαν να είναι βιβλία.
Άρα δεν έχουμε θάνατο του βιβλίου – αλλά μετάλλαξη. Η οποία προϋποθέτει και την μετάλλαξη των παραγωγών και διακινητών του.
Όταν π. χ. η μουσική άρχισε να διακινείται από το διαδίκτυο, όλοι θεώρησαν ότι ήρθε το τέλος των δισκογραφικών εταιριών. Οι πιο ευφυείς από αυτές αντί να θρηνούν, έδωσαν τα δικαιώματα της μουσικής τους σε εταιρίες που εμπορεύονται δικτυακά όπως το iTunes της Apple. (Πούλησε μουσική αξίας 3.34 δισεκατομμυρίων δολαρίων το 2008). Οι εταιρίες και οι καλλιτέχνες κερδίζουν πάλι χρήματα τώρα. Χαμένο από την εξέλιξη είναι το λιανεμπόριο – τα δισκοπωλεία κλείνουν ομαδικά.
Ανάλογο φαινόμενο παρατηρείται ήδη και στα βιβλία – όχι με την ψηφιακή, αλλά την παραδοσιακή τους μορφή. Τα δικτυακά βιβλιοπωλεία (π.χ. Amazon.com) αναπτύσσονται τάχιστα γιατί έχουν μία σειρά από πλεονεκτήματα: άπειρο κατάλογο βιβλίων (μια και δεν χρειάζεται να έχουν στοκ – παραγγέλνουν στον εκδότη), πλήθος πληροφοριών, κριτικών και σχολίων για κάθε βιβλίο, άμεση θεματική εύρεση και φθηνότερη τιμή.
Είναι φυσικό ότι κανένα βιβλιοπωλείο δεν μπορεί να τα ανταγωνιστεί. Έτσι και εκεί το λιανεμπόριο θα υποφέρει.
Η ψηφιοποιημένη μορφή του βιβλίου (e-book) έχει ήδη επικρατήσει στα βιβλία αναφοράς (reference books) όπως εγκυκλοπαίδειες, λεξικά, κλπ. Εκεί η ευκολία του να έχεις όλες τις πληροφορίες στον δίσκο σου ή στο Διαδίκτυο (αντί να ψάχνεις σε τόμους) να κάνεις ανεύρεση σε δευτερόλεπτα και να έχεις οπτικοακουστική τεκμηρίωση, τα κάνει ασυναγώνιστα.
Τα παραδοσιακά βιβλία θα περάσουν ένα μεταβατικό στάδιο – η παραγωγή τους θα γίνεται ταυτόχρονα και σε κλασικό φορμά και σε e-book. Είναι δύσκολο να προβλέψει κανείς τι θα επικρατήσει, μια και η τεχνολογία εξελίσσεται συνεχώς. Ήδη εδώ και δέκα χρόνια έχω μία μεγάλη βιβλιοθήκη (3.000 τόμους) στο κινητό μου τηλέφωνο – αλλά εκτός από λεξικά, εγκυκλοπαίδειες και άτλαντες, σπάνια την χρησιμοποιώ. (Στα αεροπλάνα και τα αεροδρόμια…). Όμως οι μεγαλύτερες οθόνες (π. χ. iPhone) και η βελτιωμένη ευκρίνεια κάνουν τώρα αυτή την ανάγνωση πιο εύκολη.
Δεν ξέρω τι μέλλον θα έχουν οι οθόνες ανάγνωσης (Kindle, κλπ) εμένα μου μοιάζουν μεταβατικές. Μάλλον κάποια στιγμή θα γίνουν όλα ένα – όπως στο νέο iPad της Apple. Με μία συσκευή θα διαβάζουμε, θα γράφουμε, θα επικοινωνούμε, θα βλέπουμε βίντεο και τηλεόραση. Ήδη τα έξυπνα κινητά (smartphones) το πετυχαίνουν…
Το θέμα της πειρατείας θα επιλυθεί μάλλον τεχνολογικά. Τα αρχεία μπορούν να περιέχουν ενσωματωμένο κώδικα που θα επιτρέπει την ανάγνωση μόνο στον νόμιμο αγοραστή.
Στην ψηφιακή εποχή το βιβλίο έχει λαμπρό μέλλον. Ειδικά το Διαδίκτυο έφερε μία πρωτοφανή άνθιση του γραπτού λόγου. Η αλληλογραφία είχε πεθάνει – ξαναγεννήθηκε με το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο (email). Τα ημερολόγια είχαν εξαφανιστεί – σήμερα υπάρχουν εκατομμύρια ιστολόγια (blogs). Η ανθρωπότητα ουδέποτε είχε τέτοια παραγωγή κειμένων όπως σήμερα. Άρα περιεχόμενο υπάρχει άφθονο. Κατευθύνεται και προς τα παραδοσιακά μέσα. Είναι χαρακτηριστικό ότι τα καλύτερα blogs γίνονται βιβλία.
Και βέβαια το βιβλίο θα παραμείνει εσαεί ως έργο τέχνης: τυπογραφία, χαρτί, εικονογράφηση, βιβλιοδεσία. Όπως άλλα αντικείμενα, που μπορεί να μην έχουν πια την παλιά χρηστική σημασία, έχουν όμως επιβιώσει ως καλλιτεχνικά δημιουργήματα. Οι βιβλιόφιλοι επίσης είναι σήμερα περισσότεροι παρά ποτέ – το ίδιο και οι εκδόσεις τέχνης.
Όπως και αν εξελιχθεί το βιβλίο, θα χρειάζεται πάντα εκδότες και διακινητές. Θα επιζήσουν όμως όσοι θα έχουν τα σωστά Δαρβινικά ανακλαστικά – ως συνήθως συμβαίνει τα τελευταία εκατομμύρια χρόνια…
__________________________________________________
(Η εικονογράφηση από το εξώφυλλο του τελευταίου Economist. Το κείμενο είναι προδημοσίευση από σχετική έκδοση του οίκου "Δαρδανός".
