 |
| Sir Francis Bacon |
«Αudacter calumniare, semper aliquid haeret»
Θρασύτατα συκοφάντησε, πάντα κάτι θα μείνει.
Francis Bacon (1561-1626)
Το πρώτο ελληνικό μου δοκίμιο κυκλοφόρησε το 1962 σαν ανάτυπο από το περιοδικό «Δημοσιότης και Προβολή» με τίτλο: «Η Κοινή Γνώμη στο χώρο της Πολιτείας». (Ανατυπώθηκε το 2000, μετά από 38 χρόνια, από τις εκδόσεις Opera με τον τίτλο «Μάζα ή κοινό;» Νομίζω ότι τώρα είναι εξαντλημένο).
Ο πρόλογος της νέας έκδοσης έγραφε (μεταξύ άλλων) και τα εξής:
Το κείμενο που ακολουθεί είναι ένα προφητικό πρωτόλειο. Πρωτόλειο γιατί ο στρατευμένος (υπηρετούσα τότε στο Ναυτικό) νέος που το έγραψε, φρέσκος από τις σπουδές του στην Γερμανία, δεν είχε δημοσιεύσει άλλο από κάτι μαθητικά ποιήματα. Και σαφώς δεν είχε ασχοληθεί μέχρι τότε με τα θέματα της κοινής γνώμης και της πολιτικής σκέψης. Όσες εργασίες είχα κάνει στο πανεπιστήμιο αφορούσαν αποκλειστικά ζητήματα φιλοσοφικά, επιστημολογικά και αισθητικά. Ωστόσο υπήρχε ανάγκη για μένα να προσεγγίσω ένα νέο γνωστικό τομέα.
Βρισκόμουν ανάμεσα στον κόσμο των σπουδών μου – ένα χώρο αυστηρής και δομημένης φιλοσοφικής σκέψης – και στον κόσμο της επαγγελματικής μου απασχόλησης – διαφήμιση, δημόσιες σχέσεις - που έμελλε να με κρατήσει κοντά του είκοσι χρόνια.
Η μελέτη αυτή ήταν μία προσπάθεια να γεφυρώσω αυτούς τους δύο κόσμους. Να αναλύσω – και για δικό μου λογαριασμό – τα φαινόμενα στον χώρο της επικοινωνίας, των μαζικών μέσων ενημέρωσης, της κοινής γνώμης. Να καταλάβω τους μηχανισμούς που ήδη είχα αρχίσει να χειρίζομαι και τις επιπτώσεις τους στη πνευματική υγεία των ανθρώπων.
Έχω την ενδόμυχη ανάγκη όποτε ασχολούμαι με κάτι – ακόμα κι αν είναι χόμπι – να εμβαθύνω σε αυτό. Μόνον έτσι, αν ορίσω τον χώρο στον οποίο κινούμαι, αν κατανοήσω τις διεργασίες που συντελούνται σε αυτόν – μόνον έτσι θα νιώσω άνετα και θα μπορέσω να δουλέψω σωστά. []
Αυτή η μελέτη γράφτηκε κάτω από τις χειρότερες προϋποθέσεις. [] Απορώ με το θράσος μου να ξεκινήσω μία τόσο φιλόδοξη δουλειά, να βρω βιβλιογραφία (στην επαρχιώτικη Αθήνα του 1962 – πραγματικός άθλος) και να ασχοληθώ με ένα θέμα τελείως καινούργιο και για μένα αλλά και για τον ελληνικό πνευματικό και επιστημονικό χώρο. (Αν δεν κάνω λάθος, ήταν η πρώτη σχετική μελέτη που κυκλοφόρησε στα Ελληνικά).
Το 1962 ο McLuhan ήταν ακόμα διεθνώς άγνωστος – το πρώτο του βιβλίο (Understanding Media) κυκλοφόρησε το 1964. Ο Όρος Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας, που σήμερα αναμασούν όλοι σαν πασατέμπο, ήταν νεολογισμός. Βέβαια υπήρχαν οι εμπειρίες από τις προπαγάνδες των ολοκληρωτικών καθεστώτων και τις δυσλειτουργίες της δημοκρατίας στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα. Αλλά και η σύζευξη Ναζισμού και Κομμουνισμού εκείνη την εποχή ήταν αδιανόητη στην Ελλάδα – όπου η ιντελλιγκέντσια δεν είχε ακόμα καν αποσταλινοποιηθεί.
Γι αυτό ονομάζω το κείμενο αυτό προφητικό. Γράφοντας για το παρόν και το παρελθόν, έθιξα προβλήματα που αφορούσαν το μέλλον. Έτσι παραμένει επίκαιρο 38 χρόνια μετά την συγγραφή του. []
Όταν έγραφα το αρχικό κείμενο, στην Ευρώπη υπήρχαν πάνω από δέκα δικτατορίες – αριστερές και δεξιές. Σήμερα δεν υπάρχει καμία. Αλλά η ποιότητα της δημοκρατίας μας δεν έχει βελτιωθεί ανάλογα. Μπορεί οι άνθρωποι να είναι ελεύθεροι να ψηφίσουν ό,τι θέλουν – αλλά ξέρουν τι θέλουν; Η παραπληροφόρηση οργιάζει. Ένας ολόκληρος λαός, από τους πιο μορφωμένους και με την μεγαλύτερη δημοκρατική παράδοση στον κόσμο, ψηφίζει Brexit. Οι περισσότεροι ειδικοί πιστεύουν ότι ψήφισε εναντίον του συμφέροντός του. Αποφάσισε συναισθηματικά και όχι ορθολογικά.
Το θέμα του μικρού μου βιβλίου αφορούσε της τεχνικές πειθούς. Κυρίως την προπαγάνδα – και το πώς μεταμορφώνει ένα δημοκρατικό έλλογο κοινό, σε μία συναισθηματικά παλλόμενη μάζα. Το ζούμε και τώρα σε μεγάλο βαθμό. Από την χοντροκομμένη και μάλλον απλοϊκή προπαγάνδα των δικτατόρων περάσαμε στην πολύ πιο εκλεπτυσμένη και αποτελεσματική προπαγάνδα των λαϊκιστών και εθνολαϊκιστών. Που προσπαθεί με την βοήθεια της τεχνολογίας να δημιουργήσει πειστικές πλασματικές πραγματικότητες. Οι «ψευδείς ειδήσεις» (fake news) οι «μετά αλήθειες» (post truths) και τα εναλλακτικά γεγονότα (alternate facts) ανήκουν σε αυτές. (Παλιά απλώς τα λέγαμε «ψέματα»…).
Και στο βάθος οικουμενικές θεωρίες συνωμοσίας, σαν οργανωμένο παρανοϊκό παραλήρημα. (Το 80% των Ελλήνων πιστεύει σε μυστικές δυνάμεις «που κινούν όλα τα νήματα»).
Έτσι λοιπόν, όσο πιο ανοιχτή και ανεκτική η δημοκρατία, τόσο πιο εύκολη φαίνεται η άλωσή της «εκ των έσω».
Επιπλέον παραμένει ενεργή η συστηματική κατασυκοφάντηση της αντίθετης άποψης και των φορέων της. Δείχνοντας ότι η φράση που βρήκα διαβάζοντας Francis Bacon ήταν απόλυτα σωστή. Πριν πεντακόσια χρόνια...